Ο Γιάννης Παπαδάτος για το "Η Ήρα στον αστερισμό του Καρκίνου"

 

«Άλμα πάνω από τη φθορά» (γράφει ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος)

https://www.oanagnostis.gr/alma-pano-apo-ti-fthora-grafei-o-giannis-s-papadatos/

 

Η Κώστια Κοντολέων είναι πολυβραβευμένη μεταφράστρια και συγχρόνως αποτελεί μια σημαίνουσα παρουσία στην πεζογραφία. Με την πρόσφατη νουβέλα της  Η Ήρα στον αστερισμό του Καρκίνου, αφηγείται με έναν δυναμικό ρεαλισμό [1] μια διαδρομή σε μονοπάτια θανάτου προκειμένου να κατισχύσει η ζωή. Ο  Κεφαλονίτης ποιητής Μικέλης Άβλιχος σημείωνε «Με πίσσα και με θειάφι γράφω», [2] υπονοώντας ότι καταπιάνεται με θέματα που κυριολεκτικά καίνε. Κάπως έτσι ένιωσα την Ήρα, την πρωτοπρόσωπη ηρωίδα, η οποία με τη φωνή του συγγραφικού προσωπείου, σημειώνει στις ακροτελεύτιες φράσεις του βιβλίου: «…Η οθόνη του υπολογιστή παραμένει λευκή. Κάτι με σπρώχνει να πατήσω το πρώτο πλήκτρο κι ύστερα να γράψω αυτές τις έξι πρώτες λέξεις: Η Ήρα στον αστερισμό του καρκίνου» (σ. 115).

 

Οι γυναικείοι χαρακτήρες της Κοντολέων από το προηγούμενο βιβλίο της Η Ίμα στη Ville d’ Avray, με διηγήματα, είναι πολύμορφοι. Ανάμεσά τους αναδύονται γυναίκες οι οποίες: αναζητούν την ταυτότητά τους, εσωτερικεύουν δραματικά την εμφάνισή τους, εκδικούνται δικαιολογημένα, δεν διστάζουν να θέσουν τους άλλους προ των ευθυνών τους, πυροδοτούν έναν ανείπωτο πόνο, εν τέλει γυναίκες οι οποίες μέσα από τις εμπειρίες τους κερδίζουν τον χώρο που τους αρμόζει. Θα έλεγα πως η μορφή της Ήρας, στο νέο βιβλίο της συγγραφέως, έχει μέσα της βιωμένα σπαράγματα από τους γυναικείους χαρακτήρες των διηγημάτων της προπάντων από εκείνους, που ξεπερνούν τα εμπόδια και βγαίνουν θριαμβευτές.

 

Η συγκεκριμένη νουβέλα δεν αφήνει τον αναγνώστη και την αναγνώστρια να σκεφτούν τίποτε περισσότερο από το γεγονός του θανάτου. Η πρωτοπρόσωπη αφηγήτρια στο πρώτο κιόλας κεφάλαιο τούς υποψιάζει για ό,τι θα ακολουθήσει. Έχει καρκίνο στο στήθος, είναι υποψήφια για μαστεκτομή και αρνείται να πάρει ένα χάπι χαλάρωσης.  Αποφασίζει να αγγίξει για ύστατη φορά το τμήμα του σώματός της, το οποίο καθορίζει και την ταυτότητά της, θέλοντας να συμφιλιωθεί στην ουσία με εκείνο. «Με το Μηδέν και το Άπειρο να συμφιλιωθούμε» [3] είχε πει ο αυτόχειρας της Πρεβέζης. Η Ήρα περιγράφει τη σπαρακτική της κίνηση: «…Σκύβω και το φιλάω, φιλί αποχωρισμού, τελευταίος ασπασμός, τα μαχαίρια ιδιότυπης γκιλοτίνας ήδη ακονίζονται, γκιλοτίνας που δεν κόβει μόνο κεφάλια…» (σ. 8).

 

Πρώτο κεφάλαιο, λοιπόν, στη μέση της πορείας της προς τη ζωή ή τον θάνατο, που αυτούσιο θα επαναληφθεί, αργότερα, στην ακολουθία των γεγονότων, αφού έχουν προηγηθεί περιστατικά τα οποία δείχνουν ότι η ηρωίδα, περνώντας μια σειρά ψυχοσυναισθηματικών διακυμάνσεων υποψιάζεται την αλήθεια, αλλά την αντιμετωπίζει, υιοθετώντας ακόμη και αντιεπιστημονικές απόψεις. Αναφέρεται σε έναν παλαιό τραυματισμό της, στον Ρήγα, τον εφηβικό έρωτα και σύντροφό της αργότερα, στις συμβάσεις της παραδοσιακής οικογενειακής ατμόσφαιρας του σπιτιού  και τις αποτυχημένες προσπάθειές της προκειμένου να τον ξεχάσει, στις σπουδές της ως γιατρού, τέλος στον γάμο της και το πρώτο παιδί τους, την Ήβη, που σε όλη την πορεία της περιπέτειάς της δεν θα πάψει να ασχολείται με το μεγάλωμά της. Ωστόσο, η ίδια για αρκετά χρόνια, απόφευγε να μιλάει για ό,τι αφορούσε τις υποψίες της. Ώσπου κάποιες αναλύσεις έδειξαν πως ήταν βάσιμες. Από εκείνο το σημείο αρχίζει ο Γολγοθάς. Εγχειρήσεις, επιπλοκές οι προαναφερόμενες μεταπτώσεις συνεχίζονται, αλλά τώρα προστίθεται και η αισιοδοξία που κάθε φορά τονώνεται με ταξίδια αναψυχής, αγορά αυτοκινήτων ή άλλες δραστηριότητες όπως π.χ. σεμινάρια σημειολογίας.

 

Ο αναγνώστης και η αναγνώστρια παρακολουθούν το παλίνδρομο των συναισθημάτων της ηρωίδας, στη λειτουργία μιας ασθμαίνουσας αφήγησης. Η Κοντολέων δεν την οδηγεί σε μελοδραματισμούς και κούφιες συγκινήσεις. Μένει στα καίρια σημεία της εξέλιξης της περιπέτειας της  ηρωίδας της η οποία λέει την πάσα αλήθεια. Η Ήρα είναι σαν να τους πιάνει από το χέρι για να τους δείξει στη συνέχεια την επικράτεια του θάρρους και της αισιοδοξίας, προκειμένου να εγκαθιδρύσει θριαμβεύτρια τη ζωή. Είναι ως εάν, υπερβαίνοντας την ατομικότητά της, να έχει τη συνείδηση ότι κουβαλά στους ώμους της τη μοίρα μιας «κοινότητας» [4] την οποία «εκπροσωπεί» και παράλληλα την αγκαλιάζει αποκαθαίροντάς τη, πραγματοποιώντας συνάμα ένα άλμα ζωής πάνω από τη φθορά [5].  Προς τούτο συμβάλλει αποτελεσματικά η συγγραφική ικανότητα με τον χειρισμό ενός λόγου λιτού, ρεαλιστικού και στοχαστικού. Με κινηματογραφική ροή προσφέρεται μια ψυχαναλυτικής υφής γενναία αφήγηση ζωής: «Τη θεραπεία μου αποφασίζω να την ορίσω εγώ. Κανείς άλλος εν γνωρίζει τόσο καλά την αχίλλειο πτέρνα των ψυχωτικών δράκων που αλωνίζουν εντός μου. Έχω αρχίσει ήδη να στοχεύω…!» (σ. 79).

 

Η γραφή της Κοντολέων  έχει και άλλες  διαστάσεις στο ύφος της. Η ηρωίδα σε κρίσιμα σημεία της πορείας της μετέρχεται μια υφέρπουσα ειρωνική διάθεση που πολύ συχνά εγκλείει μια ύψιστη αισιοδοξία: «…Γιατί εγώ; Γιατί όχι άλλες; “Πιστεύεις στα θαύματα;”, με ρωτάει ο εσώτερος εαυτός μου. “Δεν γίνονται θαύματα”, απαντάει ο ξεχασμένος επιστήμονας μέσα μου. “Τότε τι;”, ξαναρωτάει. Κι εγώ δεν έχω απάντηση. Μόνο κάθε 25 του Νοέμβρη προσθέτω έναν ακόμη χρόνο κι ένα κερί από συνήθεια…» (σσ. 109-110).

 

Καθ’ όλη την αναγνωστική διαδικασία διατηρείται μια ιδιότυπη απόλαυση που ακροβατεί ανάμεσα στο πιθανό αναπόφευκτο γεγονός και στο θετικό ανέλπιστο με κορυφαίες στιγμές ποιητικού συνταιριάσματος φράσεων: «…Μπροστά στον ολόσωμο καθρέφτη του ικέτιδα του παραλόγου προσπαθώ να διαχωρίσω εκείνη που καθρεφτίζεται μέσα του με την άλλη που στέκεται εμπρός του. Ανήκουν στην ίδια γυναίκα τα δυο πρόσωπα; Τα δυο σώματα; Το λαβωμένο στήθος; Μπορεί να μου δώσει την απάντηση η αντανάκλασή του εντός μου; Ποτέ μην εμπιστεύεσαι τους καθρέφτες, είχα διαβάσει κάπου κάποτε. Δεν σου δείχνουν το παρελθόν, ούτε το μέλλον, μόνο μια φευγαλέα αποτύπωση της στιγμής μπορούν να σου δώσουν, που ακόμη μια απειροελάχιστη κίνηση μπορεί να την αλλοιώσει…» (σ. 45).

 

Ο καθρέφτης είναι ένα κεντρικό σύμβολο και στα διηγήματα της προαναφερθείσας συλλογής. Η συγγραφέας τον χρησιμοποιεί όχι για τις αλήθειες του, τις μαγικές των παραμυθιών, αλλά για τις πραγματικές, τις ωμές αλήθειες που όμως θα ανατραπούν στην πραγματική ζωή. Ακριβώς ό,τι συνέβη με την περίπτωσή της.

 

Το όνομα «Ήρα» και ετυμολογικά, παραπέμπει στη λέξη «ηρωίδα» [6] με την έννοια της αντοχής απέναντι στην απειλή που ακόμη και το όνομά της προκαλεί φόβο. Η Ήρα, η μυθολογική θεά, αναφέρεται στη μυθολογία ότι την καταβροχθίζει ο Κρόνος, ως κυρίαρχος του πεπρωμένου. Στη νουβέλα η συνονόματή της, αρνούμενη την ήττα, συμβολικά αναμετριέται μαζί του ακριβώς όπως στην Τιτανομαχία, όταν οι ολύμπιοι θεοί, μαζί τους κι η Ήρα, βγήκαν νικητές [7]. Η διακειμενικότητα λειτουργεί στη δομή του κειμένου μέσα από τον κύριο χαρακτήρα, την Ήρα, που παραπέμπει στη θηλυκότητα, έναν από τους συμβολισμούς της θεάς αλλά και από την ’Ηβη την  κόρη της, που παραπέμπει στη νεότητα και τη ζωντάνια. Θηλυκότητα και νεότητα, είναι δυο έννοιες στενά δεμένες με την υπόθεση της νουβέλας και τον συμβολισμό της. Τα κείμενα, αναφέρει η Kristeva, αποκτούν νόημα κυρίως ευρισκόμενα σε αλληλεξάρτηση με άλλα κείμενα [8]  και η αναγνώριση αυτή από τον αναγνώστη και την αναγνώστρια, στην ουσία, διασώζει την ιδιαιτερότητα του κειμένου [9].

 

Υπάρχουν σε όλο το κείμενο, κορυφαίες στιγμές που μόνο μια λέξη δείχνει το μέγεθος των συναισθημάτων τα οποία εναλλάσσονται ανάμεσα στις εικόνες του παρελθόντος, στις φοβίες, στον έρωτα, την πίστη, το θάρρος και γιατί όχι, την πραγματική ίαση. Ο Ρήγας, είναι ένας ήρωας που στέκεται ισότιμα και με ακλόνητη πίστη δίπλα στην Ήρα, ακόμη κι όταν εκείνη κάποιες στιγμές αμφιταλαντεύεται, για παράδειγμα, σχετικά με την  αποκατάσταση του στήθους της. Εμβληματική η στάση του, όταν η Ήρα, πηγαίνοντας με το φορείο στο χειρουργείο για την επέμβαση, θα πει για εκείνον : «προλαβαίνει να μου σφίξει το χέρι, να με κοιτάξει βαθιά στα μάτια, “αμαζόνα μου”, ψιθυρίζει» (σ.61). Είναι μια απλή έκφραση, με ένα θαυμαστικό σύμβολο, που εγκλείει εκείνη τη δύναμη η οποία είναι ικανή όχι μόνο να δώσει θάρρος μα και να προσφέρει στην ασθενή τη βεβαιότητα για την επιθυμητή έκβαση.

 

Κοντολογίς, πρόκειται για ένα βιβλίο-έπος αισιοδοξίας, ένα «θεραπευτικό» κείμενο υπέρτατης ελπίδας για όλους και όλες, γραμμένο από μια συγγραφέα που με δεξιοτεχνία  πραγματεύεται ένα γεγονός που αποτελεί μόνιμη απειλή για τον άνθρωπο…

 

 https://www.oanagnostis.gr/alma-pano-apo-ti-fthora-grafei-o-giannis-s-papadatos/

(1444 λέξεις)

 

 (*) Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι συγγραφέας, κριτικός βιβλίου, τ. πανεπιστημιακός

 

 

 

———————————————–

 

Σημειώσεις:

 

 

 

Βλ. σχετικά: Μπασκόζος, Γ. (1990). «Ρεαλισμός σε αναζήτηση του πραγματικού» στο περ. Διαβάζω, αρ. τ. 250, σσ. 18-25.

Από τον στίχο «Γι’ αυτό με πίσσα και με θειάφι γράφω…» στο ποίημα «Η Πινακοθήκη της Κολάσεως», βλ. στο: Ρουχωτάς, Αρ. (1976). Τα Άπαντα Μικέλη  Άβλιχου. Αθήνα, σ. 128.

Καρυωτάκης, Κ.Γ. (1977). Ποιήματα και Πεζά. Επιμ. Γ. Π. Σαββίδης. Αθήνα: Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, σ. 62.

Βλ. σχετ. Γκέοργκ, Λ. (1978). Η θεωρία του μυθιστορήματος. Μτφρ. Σ. Βελέντζας. Αθήνα: Άκμων, σσ. 55 κ.ε.

Παραλλαγή του αποφθέγματος «Κάνε άλμα πιο γρήγορα από τη φθορά»: Ελύτης, Οδ. (2002, 9η έκδ.). Μαρία Νεφέλη. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 87.

To όνομα Ήρα παράγεται από το «ήρως» ή και το «ώρα». Βλ. Μπαμπινιώτης, Γ. (1998). Λεξικό της νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας, σ. 738

Κερένυϊ, Κ.(1984, 3η έκδ.). Η μυθολογία των Ελλήνων. Μτφρ. Δ. Σταθόπουλου. Αθήνα, Εστία.

Kristeva, J. (1969). Sèméiotikè: Recherches pour une Sémanalyse. Paris: Seuil, p. 146.

Riffaterre, M. (1990), “Compulsory reader response: the intertextual drive” in Theories and practices. Worton, M & Still, J. [eds]. Manchester: UK Manchester University Press, p. 57.

 

(1444 λέξεις)